Σεμινάριο Εισαγωγής στην Ομαδική-Αναλυτική Ψυχοθεραπεία 2018-2019

Πρώτη Εισήγηση:  Ομαδική Ανάλυση και το Πνεύμα των Καιρών
Εισηγήτρια:  Κώστας Κωνσταντόπουλος

Η πρώτη εισήγηση  Oμαδική Ανάλυση και το Πνεύμα των Καιρών έχει ως σκοπό να εισάγει στην έννοια της Ομάδας και να  δώσει μία εικόνα για τη διαδρομή που έχει συντελεστεί μέχρι σήμερα στην Ομαδική-Αναλυτική Ψυχοθεραπεία.

Θα ξεκινήσω με τις έννοιες που συναντάμε για τον όρο της ομάδας από κοινωνιολογική σκοπιά.

Εισαγωγή στην έννοια της ομάδας από κοινωνιολογική άποψη

Η Κοινωνιολογία προσπαθώντας να λύσει τα προβλήματα της έντασης μεταξύ ατόμου και κοινωνίας, της αντιπαρέθεσης του γενικού και του επιμέρους, της μη κατ’ ανάγκη εξυπονόησης ότι το άτομο υπάγεται άμεσα στην κοινωνική ολότητα, αναφέρεται σε ενδιάμεσες βαθμίδες, τις οποίες από το τέλος του 19^ου αιώνα και ειδικά από τον Durkheim  και μετά περιγράφει με την καθιερωμένη έννοια της ομάδας (Τ. Αντόρνο, Μ. Χορκχάϊμερ, 1987, σελ 75)

Η θεωρητική αντίληψη της ομάδας ως μορφή μετάβασης ανάμεσα στο άτομο και στη συνολική κοινωνία απαντάται για πρώτη φορά στον G. Simmel, φιλόσοφο και κοινωνιολόγο, το 1922, ο οποίος υποστηρίζει ότι η κοινωνία εν γένει εμφανίζεται ως μία ειδική μορφή συνάθροισης που συνδέει την ανθρωπότητα με το άτομο. Ο Mac Iver εννοεί την ομάδα ως «κάθε κοινωνική ένωση κοινωνικών όντων, τα οποία συνάπτουν κοινωνικές σχέσεις μεταξύ τους». Επειδή όμως ο όρος «σχέση» μπορεί να σημαίνει ο,τιδήποτε, όπως υποστηρίζουν οι Αντόρνο και Χορκχάιμερ, ο Leopold von Wiese, το 1933 αναφέρει τις ομάδες ως τα ενδιάμεσα μεταξύ του ανθρώπου και του συλλογικού  και κάνει τη διάκριση της έννοιας της ομάδας από τις μάζες, τις «αφηρημένες συλλογικότητες ή σωματώσεις».

Βέβαια ο όρος «ομάδα» πληρούται από ποικίλες ερμηνείες ανάλογα με τις περιστάσεις. Οπότε είναι δυνατόν να κατανοηθεί, είτε ως μία κοινότητα συμφερόντων, είτε ως μία τυχαία συνάντηση ανθρώπων, είτε ως καθοριζόμενη από τον χώρο και τον χρόνο.

Ο Bogardus αναφέρει « Μια κοινωνική ομάδα…είναι ένας αριθμός προσώπων τα οποία έχουν κοινά συμφέροντα, αλληλοϋποκινούνται, έχουν κοινή πίστη στην ομάδα, και συμμετέχουν σε κοινές δραστηριότητες. Μπορεί ο αριθμός μιας ομάδας να κυμαίνεται από μια μικρή οικογενειακή ομάδα αποτελούμενη από τους γονείς κι ένα παιδί…μέχρι μια εθνική ομάδα εκατομμυρίων ατόμων.»

Και όπως γράφει ο Oppenheimer, μια ομάδα είναι κάποιος μικρότερος ή μεγαλύτερος, εφήμερος ή διαρκής, οργανωμένος ή χαλαρός κύκλος προσώπων, τα οποία λόγω όμοιας επίδρασης ή ένεκα κοινής συνειδησιακής κατάστασης πράττουν όμοια και ταυτόχρονα, με παρόμοιο τρόπο. O Geiger υπό μία στενότερη έννοια θα γράψει ότι   ένας αριθμός προσώπων είναι αυτός που αποτελεί μία ομάδα όταν συνδέονται με τέτοιο τρόπο ώστε κάθε άτομο χωριστά να αισθάνεται μέρος ενός κοινού  “Εμείς”.

Ήδη από αυτούς τους ορισμούς της ομάδας, καταδεικνύονται έννοιες, όπως αυτές του μεγαλύτερου ή μικρότερου αριθμού των προσώπων μιας ομάδας, του χώρου και του χρόνου, της διάρκειας, της οργάνωσης, των κοινών συμφερόντων, της ομοιότητας ή της κοινής συνειδησιακής κατάστασης, του μέρους ενός κοινού “Εμείς”. Έννοιες που αποτελούν στοιχεία είτε του πλαισίου είτε του περιεχομένου των θεραπευτικών ομάδων, όπως διαμορφώθηκαν από τις πρώτες θεραπευτικές ομάδες μέχρι τις σύγχρονες ομαδικές αναλυτικές ομάδες. Στην ιστορική αναδρομή των οποίων θα αναφερθούμε παρακάτω.

Ιστορική αναδρομή στην πρόδρομη φάση της ομαδικής ψυχοθεραπείας

Είναι χαρακτηριστικό, όπως αναφέρει η κ. Σ. Γιαννίτση (1997) , ότι οι πρόδρομες μορφές ομαδικής θεραπείας ήταν αθεωρητικές, βασιζόμενες στην έμπνευση, τη διδασκαλία και την εμπειρία.

Οι πρώτες απόπειρες ομαδικής θεραπείας ξεκινούν στο νοσοκομείο της Βοστόνης, τηνπρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα, το 1906, από ένα μη ψυχίατρο, τον Joseph H. Pratt, σε συνεργασία με ιερωμένους και εθελόντριες της εκκλησίας. Oι πρώτοι ασθενείς σε ομάδα δεν είναι ψυχιατρικοί ασθενείς αλλά ασθενείς που πάσχουν από φυματίωση. Ο Pratt είχε παρατηρήσει ότι οι ασθενείς φαινόταν να απολαμβάνουν τη μεταξύ τους συζήτηση όταν συναντιόντουσαν στους διαδρόμους αναμονής και ότι η διάθεσή τους γινόταν καλύτερη.  Αυτό  τον οδήγησε στην ιδέα ότι αυτή η συνεύρεση των ασθενών θα μπορούσε να γίνει οργανωμένα και με θεραπευτικό σκοπό. Έτσι, δημιούργησε ομάδες των 15-20 ατόμων. Στη συνέχεια έκανε ομάδες και με ασθενείς που υπέφεραν  από άλλες ασθένειες, σωματικές και ψυχικές. Η  μέθοδος του Pratt στη συνέχεια υιοθετήθηκε και εφαρμόσθηκε από πολλούς άλλους ειδικούς σε ενδονοσοκομειακούς και ιδρυματισμένους ψυχωτικούς ασθενείς.

Παρότι βέβαια κατά τους Harold Behr και Liesel Hearst (2008), οι ιστορικοί  θεωρούν πατέρα της ομαδικής ανάλυσης τον Pratt, σύμφωνα με τον Grotjan, 1983, σελ. 11, ως πρώτο ψυχαναλυτή ομάδας θα μπορούσαμε να ονομάσουμε  το Freud, ο οποίος στις γνωστές συναντήσεις της Τετάρτης, μια ομάδα μελέτης, με τους συνεργάτες του επιχείρησε την ανάλυση αυτής, με σκοπό όμως καθαρά την αυτεπίγνωση (insight)και όχι σαν μέσο θεραπείας. Η θεωρητική του συνεισφορά παρά ταύτα ήταν σημαντική.

Η θεωρητική συνεισφορά του Freud

O Freud με τα τρία σημαντικά κείμενα “Τοτέμ και Ταμπού” (1913), “Ψυχολογία των Μαζών και Ανάλυση του Εγώ” (1921) και “Η Δυσφορία μέσα στον πολιτισμό” (1929) προτείνει τρία διαδοχικά ερμηνευτικά σχήματα της ψυχικής διαδικασίας ομαδοποίησης. Το πρώτο ερμηνευτικό σχήμα πάνω στο οποίο θεμελιώνεται η ομαδικότητα, το αναπτύσσει στο “Τοτέμ και Ταμπού” και αφορά το φόνο του πατέρα από τους γιους, το μοίρασμα και στην κανιβαλική ενσωμάτωση μέσω στοματικής ταύτισης της εξουσίας και της δύναμής του από αυτούς και στην ενοχή. Το δεύτερο ερμηνευτικό σχήμα το αναπτύσσει στην “Ψυχολογία των Μαζών και Ανάλυση του Εγώ” και αφορά το Ιδεώδες του Εγώ, στη σχέση με την εξουσία. Η κατ’  αρχήν προβολή αυτού του Ιδεώδους Εγώ στον ηγέτη και η στη συνέχεια ταύτιση με αυτόν, κάτι που συνενώνει τα μέλη της ομάδας, δημιουργεί τη φαντασιωτική βάση της συλλογικής εμπειρίας και άρα το θεμέλιο του ομαδικού δεσμού. Και το τρίτο ερμηνευτικό σχήμα το αναπτύσσει στη «Δυσφορία μέσα στον πολιτισμό». Ο Freud εδώ προτείνει ένα τρίτο πρότυπο που βασίζεται στην αρχή της αμοιβαίας παραίτησης από την άμεση ικανοποίηση των ενορμητικών στόχων που καθιστά δυνατή την αγάπη και την ανάπτυξη έργων πολιτισμού. Η κοινότητα δε, που προκύπτει απ’  αυτό το συμβόλαιο θεμελιώνεται πάνω στο δίκαιο, εγγυάται την προστασία και τις υποχρεώσεις που κατακτήθηκαν ως αντάλλαγμα γι αυτό τον περιορισμό.

Μετά τον πόλεμο του 1914 – 1918, η ψυχανάλυση φαινόταν η μοναδική ψυχολογική θεωρία που διέθετε μια ερμηνεία για τη νεύρωση του πολέμου, σήμερα αναφερόμενη ως Μετατραυματική Διαταραχή Στρες. Και η ανάγκη για θεραπεία του πλήθους των στρατιωτών που έπασχαν απ’ αυτήν και νοσηλεύονταν στα στρατιωτικά νοσοκομεία συνέβαλαν στην ανάπτυξη  της πρακτικής της ομαδικής ψυχανάλυσης.

Δεκαετίες 1920 – 1930

Για τις δεκαετίες 1920 -1930, στις οποίες θα αναφερθούμε παρακάτω και για το πώς αναπτύσσεται η ομαδική ανάλυση σ’ αυτές, είναι σημαντικό να πούμε ότι θεωρούνται κλασσική περίοδος για την πρώτη άνθηση της Κοινωνικής Ψυχολογίας. Το κοινωνικοπολιτικό κλίμα αυτής της εποχής  σημαδεύεται και από δύο Παγκόσμιους πολέμους. Υπάρχει έντονος ο προβληματισμός γύρω από την αιώνια διαπάλη μεταξύ των ατομικών και των συλλογικών αναγκών, καθώς και για τη διαπάλη μεταξύ των αυταρχικών και των δημοκρατικών μορφών ομαδικής ζωής.

Θα είναι λοιπόν ουσιαστικό για την κατανόηση όλων των επιστημονικών πεδίων, όπως και για την ομαδική ψυχοθεραπεία να σκεφθούμε ότι αυτά καθορίζονται από τις αξίες και τις δυναμικές της ευρύτερης κουλτούρας μέσα στην οποία πραγματοποιούνται.

Ολόκληρες εποχές, επιστημονικές απόψεις και θεωρητικές κατευθύνσεις μπορούν να εννοηθούν, ως τα προϊόντα της αλληλεπίδρασης μεταξύ των πολιτισμικών, πληροφοριακών και οικονομικών πηγών των διαφόρων κοινωνικών συστημάτων, αλλά και της δυναμικής που αναπτύσσεται στις ομάδες.

Ο  Lewin με τη θεωρία του πεδίου και ο Bion και ο Foulkes που εμπνεύσθηκαν εν μέρει και από αυτήν έχουν δημοκρατική πολιτική κουλτούρα. (Χατζούλη Α.Μ. 2009, σ. 73)

Η δεκαετία του ΄20

Στα 1919, ο Cody Marsh, ιερέας που έγινε ψυχίατρος, εφάρμοσε μία ομαδική διδακτική μέθοδο σε νοσηλευόμενους χρησιμοποιώντας την έμπνευση και την προτροπή. Ο Marsh έφτιαξε μεγάλες ομάδες μέσα στο νοσοκομείο του Worcester και τους διάβαζε εκπαιδευτικά κείμενα. Η καινοτομία του όμως ήταν ότι εμπλούτισε τις διαλέξεις με διάφορες δραστηριότητες, ανάμεσα στις οποίες, μουσική και χορό και διαπίστωσε την αξία της ομάδας όχι μόνο στην απόκτηση γνώσεων αλλά και στη δημιουργία ενός ομαδικού πνεύματος.  Και όπως αναφέρει ο Scheidlniger,1993, σ.2 ο Marsh επαναλάμβανε ότι, “από το πλήθος αρρώστησαν από το πλήθος θα θεραπευτούν”.

Στις αρχές του 1920, στην Ουάσιγκτον, ο Edward Lazell, ψυχίατρος φροϋδικής και γιουγκιανής μετέπειτα προσέγγισης, ο οποίος θεωρείται ως ο ιδρυτής της ομαδικής θεραπείας ψυχιατρικών ασθενών σε ενδονοσοκομειακό πλαίσιο, συνδύασε τη μέθοδο του Pratt με ομάδες συζήτησης ψυχαναλυτικού τύπου. Διάβαζε δηλαδή στους ασθενείς του κείμενα για την πνευματική λειτουργία,  υπό την ψυχαναλυτική θεώρηση. Οι ομάδες του ήταν τόσο με ψυχιατρικούς ασθενείς όσο και με ομάδες ατόμων με σωματικές νόσους, όπως υπερθυρεωιδικούς, νευρασθενείς και επιληπτικούς, δίνοντας έμφαση στις κρυμένες συναισθηματικές συγκρούσεις, τις οποίες συνέδεε με την εμφάνιση σωματικών συμπτωμάτων.

Ο Trigant Burrow, ήταν αυτός που εισήγαγε πρώτος, το 1927 τον όρο ομαδική ανάλυση. Σε μικρές ομάδες παρότρυνε τους ασθενείς του να μιλούν ειλικρινά ο ένας για τον άλλον, για τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους. Πίστευε ότι η ομάδα ως όλον προσφέρει στο άτομο μέλος τον καλύτερο τρόπο ψυχολογικής επίγνωσης.

Η δεκαετία του ’30

Στις αρχές της δεκαετίας του ’30, πολλοί  ψυχαναναλυτές και ψυχοθεραπευτές, τόσο στην Αμερική, ο Luis Wender,  o Paul Schilder, ο Samuel Slavson, ο Alexander Wolf , όσο και στην Ευρώπη ο Jakob Moreno, ο Adler και ο Fritz Redl κ.α.,  θεωρούσαν τη θεραπεία σε ομάδα ως μία από τις δραστηριότητες τους.

Ο Wender  θεωρούσε την ομάδα ως αναδημιουργία της οικογένειας, ο θεραπευτής ήταν συμβολική πατρική φιγούρα και τα μέλη συμβολικά αδέλφια. Η προσέγγισή του παρά τον ψυχαναλυτικό προσανατολισμό εμπεριείχε και διδακτικά στοιχεία. Ο Schilder έδωσε έμφαση στους ελεύθερους συνειρμούς, στην αντίσταση, τη μεταβίβαση και την ερμηνεία των ονείρων.  O Wolf  επηρρεάσθηκε από την εργασία του Wender και του Shilder, το μοντέλο του ήταν “η ανάλυση του ατόμου στην ομάδα”. Αργότερα, όμως μαζί με τον Schwartz εισήγαγαν ως καινοτομία την εναλλαγή συνεδριών με και χωρίς θεραπευτή.

Ο Moreno χρησιμοποιούσε ομαδικές τεχνικές σε διαφόρους πληθυσμούς ασθενών και εισήγαγε μια νέα μορφή ομαδικής ψυχοθεραπείας που την ονόμασε ψυχόδραμα.  Ο Moreno θεωρείται ο πατέρας του όρου «Ομαδική Ψυχοθεραπεία». Και είναι αυτός που υποστήριξε ότι οι τεχνικές που εφαρμόζονται στο ψυχόδραμα είναι πιο κοντά στην πραγματική ζωή σε σχέση με την ενδοψυχική δυναμική της φροϋδικής ψυχανάλυσης και ότι οι αλληλεπιδράσεις των μελών μιας ομάδας σε συνδυασμό με την εναλλαγή των ρόλων διευκολύνουν την επιζητούμενη θεραπευτική αλλαγή. Ο Adler, λόγω και του σοσιαλιστικο-πολιτικο-κοινωνικού του προσανατολισμού  χρησιμοποιούσε ομαδικές προσεγγίσεις στους ασθενείς του, δίνοντας έμφαση στην κοινωνική ατμόσφαιρα ισότητας που επικρατεί στην ομάδα, στην ενθάρρυνση, αισιοδοξία και υποστήριξη που προσφέρουν τα μέλη μεταξύ τους. O Fritz Redl ακολουθεί την προσέγγιση του Slawson, όπου η ψυχαναλυτική ερμηνεία αναφέρεται στο άτομο και όχι στην ομάδα, στην οποία δεν αναγνωρίζει ότι διαθέτει δική της ζωή κι έτσι δεν ασχολείται  με την ομάδα ως όλον.

Συνοπτικά, στη δεκαετία του ΄30, εκτός από τη μέθοδο του Pratt που συνεχίζει να εφαρμόζεται σε ασθενείς με σωματική νόσο, εμφανίζονται οι πρώτες αναλυτικές ομαδικές θεραπείες εμπνευσμένες από την ψυχαναλυτική θεωρία. Έτσι, μπαίνουν οι βάσεις για την παραδοσιακή μακροχρόνια Ομαδική Ψυχοθεραπεία Αναλυτικού Τύπου.

Τα δύο προεξέχοντα ονόματα που συνδέονται με την Ομαδική θεραπεία στην Αγγλία είναι του  S.H. Foulkes και του W. Bion. Έχουν διαφορετικά θεωρητικά υπόβαθρα, διαφορετικές επιρροές και διαφορετικές πορείες που οδήγησαν σε διαφορετικές θεραπευτικές φιλοσοφίες. Ο Bion, ψυχίατρος και κλαϊνικός αναλυτής δεν ενδιαφερόταν πολύ για τη θεραπεία ως θεραπεία, αλλά για τη θεωρία των ομάδων και δεν αναγνώριζε τον εαυτό του ως ομαδικό θεραπευτή. Στο άρθρο που γράφει μαζί με τον Rickman “Intra-Group Tensions in Therapy” (1943), το οποίο αναφέρεται στις παρατηρήσεις του για τη λειτουργία μιας θεραπευτικής ομάδας σε πλαίσιο στρατιωτικού ψυχιατρικού νοσοκομείου, υποστηρίζει ότι στόχος του είναι να δείξει ότι στην ατομική θεραπεία η νεύρωση εμφανίζεται ως πρόβλημα του υποκειμένου, ενώ στην ομαδική είναι υπόθεση της ομάδας.  Τον απασχολούν οι κοινωνικές επιπτώσεις των ψυχικών δυσκολιών, θεωρεί ότι η νευρωτική συμπεριφορά αυξάνει τις δυσκολίες μιας κοινής ζωής και ότι η θεραπευτική ομάδα είναι ένας κοινωνικός μικροοργανισμός. Προτείνει ορισμένες κοινωνικο-πολιτικές θεωρήσεις, αλλά σύμφωνα με την Elsa Schmid Kitsikis (2011) η θέση του φαίνεται παρόμοια με εκείνη ενός εμπειρικού ερευνητή που αμφιβάλλει για τα αποτελέσματα της έρευνάς του και μπορεί να ειδωθεί αμφίσημα, τόσο ως επιθυμία να εισαγάγει στην ομάδα «πειθαρχία» ως υπεύθυνος αρχηγός της ομάδας, όσο και ως επιθυμία για μια ελευθερία που να αφήνει ανοιχτή τη δυνατότητα της λειτουργίας της ομάδας χωρίς αρχηγό. Προοδευτικά έτεινε προς την κατάσταση να είναι απλώς ένα μέλος της ομάδας.

S.H. Foulkes ( 1898 – 1976 )

O Foulkes είναι ο πατέρας της ομαδικής αναλυτικής ψυχοθεραπείας και ο ιδρυτής της Εταιρείας της Ομαδικής Ανάλυσης. Γεννήθηκε στην Karlsruhe, στη Γερμανία, το 1898 και πέθανε στο Λονδίνο το 1976. Έκανε τις βασικές και τις μεταπτυχιακές του σπουδές στην Χαϊδεβέργη και στην Φραγκφούρτη και έζησε αρκετά χρόνια στη Βιέννη όπου έκανε τις σπουδές του στην Ψυχιατρική και την Ψυχανάλυση. Αναλύτριά του ήταν η Helene Deutsch και σε όλη του τη ζωή ο Foulkes παρέμεινε κλασσικά φροϋδιανός. Όπως αναφέρει ο ίδιος για τον εαυτό του, το 1964, στο βιβλίο του Therapeutic Group Analysis, σπούδασε ιατρική γνωρίζοντας εξαρχής ότι ήθελε να γίνει ψυχίατρος, εκπαιδεύτηκε στην ψυχιατρική με τους Kleist, Wagner- Jauregg, Potzl, επηρεάσθηκε από τα βιβλία του Jaspers του Gruhle και άλλων, αλλά σύντομα ενδιαφέρθηκε για τη δουλειά του Freud και ήδη από το 1919 ήξερε ότι ήθελε να γίνει ψυχαναλυτής. Εκπαιδεύτηκε στη νευρολογία με τον Kurt Goldstein, με τον οποίο εργάσθηκε για δύο χρόνια κι εκεί  αφομοίωσε  την ολιστική θεώρηση ότι «το σύνολο είναι στοιχειοδέστερο από το μέρος», την οποία εφάρμοσε αργότερα στις ομαδικο-αναλυτικές του έννοιες.

Στα μέσα της δεκαετίας του ’20 επηρεάσθηκε από δύο εργασίες του  Trigant Burrow, οι οποίες του έβαλαν την ιδέα της ομαδικής ανάλυσης ως μια μορφή θεραπείας. Επίσης, επηρεάσθηκε και από το θεατρικό έργο του Πιραντέλο  “Έξι χαρακτήρες αναζητούν ένα συγγραφέα” και από το θεατρικό έργο του Γκόργκι “The Lower Depths”, όπου επί σκηνής, δεν υπήρχε ένας ήρωας, αλλά μία ομάδα χωρίς αρχηγό, καθοδηγούμενη από δυνατές, ανώνυμες δυνάμεις. Το 1930 επιστρέφοντας στην Φραγκφούρτη συνδέθηκε με το τότε δημιουργηθέν Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο της Φραγκφούρτης και ήταν ο πρώτος διευθυντής της κλινικής του Ινστιτούτου. Μέσα στους συνεργάτες του ήταν ο Heinrich Meng, ο Karl Landauer, ο Erich Fromm και η Frieda Fromm- Reichmann. Επίσης, στο Ινστιτούτο των Κοινωνικών Ερευνών, αργότερα γνωστό ως η Σχολή της Φρανκφούρτης (που μοιραζόταν το ίδιο κτίριο με το Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο) ήταν στενά συνδεδεμένος με τον Max Horkheimer και τους συνεργάτες αυτού, καθώς και με τους Κοινωνιολόγους Karl Mannheim και  Norbert Elias, οι οποίοι επεδείκνυαν ενδιαφέρον για την ψυχανάλυση. Ο Norbert Elias, με τον οποίο ο Foulkes ήταν ιδιαίτερα συνδεδεμένος αναφέρει ότι η κεντρική ιδέα που ο Foulkes εφάρμοσε στην ομαδική ανάλυση ήταν ότι το άτομο και η κοινωνία δεν διαχωρίζονται, συνιστούν διαφορετικά επίπεδα του ιδίου πεδίου παρατήρησης.

Ορισμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ομαδικών διαδικασιών διαφέρουν από το ατομικό επίπεδο και ως εκ τούτου πρέπει να εξετάζονται συγχρόνως και τα δύο επίπεδα. Η κοινωνία αποτελείται από άτομα αλλά το κοινωνικό επίπεδο έχει τη δική του οργάνωση που δεν μπορεί να αναχθεί στα άτομα.

Ο Foulkes προσπάθησε να αποδώσει στο έργο του την αλληλεπίδραση αυτή των ψυχαναλυτικών θεωριών με τις κοινωνιολογικές θεωρίες. Στις αρχές του 1933 έφυγε από τη Γερμανία και εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, όπου και εργαζόταν ως ψυχαναλυτής και αναρωτιόταν τί θα γινόταν εάν στους ασθενείς του που διαδέχονταν στο ντιβάνι ο ένας τον άλλον δινόταν η δυνατότητα να αλληλεπιδράσουν.  Την πρώτη του κανονική εμπειρία όμως με ομάδα, την οποία, όπως ο ίδιος αναφέρει, τη βίωσε ως κάτι το εξαιρετικό, την είχε στην αρχή του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, στα 1940, στο ιδιωτικό του γραφείο, στο Exeter. Όπως αναφέρει ο ίδιος «Δεν θα ξεχάσω ποτέ την επίδραση που είχε αυτή η νέα εμπειρία επάνω μου…Σφυριλάτισα τη δική μου μέθοδο και τεχνική δια της δοκιμής και λάθους… Από εκείνη τη στιγμή και μετά, η θεωρία της θεραπευτικής διαδικασίας, της αλλαγής στους ανθρώπους έχει παραμείνει σε πρώτο πλάνο στη σκέψη μου. Η πρακτική της ομαδικο-αναλυτικής ψυχοθεραπείας είναι ακόμη σε πειραματική κατάσταση, στην οποία θεωρίες συνεχώς δοκιμάζονται από την παρατήρηση, ξαναδημιουργούνται και αναθεωρούνται» (Foulkes, S.H. Some autobiographical motes. Group Analysis 1, 117-122: 202-205. 1968

Έγραψε τo πρώτo του άρθρο για την ομαδική ανάλυση μαζί με τη συνάδελφό του Eve Lewis, το 1942, το οποίο βασίσθηκε σε κλινική εργασία πάνω από δύο έτη 1940-1942 με 50 ασθενείς και το οποίο δημοσιεύθηκε το 1944 ( Foulkes, S.H. and Lewis E., Group Analysis. Brit. J. Med. Psychol. 20, 175-184, 1944 (reprinted in shortened form in Therapeutic Group Analysis, 1964). Εξάσκησε την ομαδική θεραπεία στο στρατιωτικό νοσοκομείο του Northfield σε μεγάλη κλίμακα  που οδήγησε στη δημιουργία της πρώτης θεραπευτικής κοινότητας με ομαδικές μεθόδους, οι οποίες εφαρμόσθηκαν σε όλο το νοσοκομείο.

Μετά τον πόλεμο μαζί με συνεργάτες του ίδρυσαν την Εταιρεία Ομαδικής Ανάλυσης στο Λονδίνο. Συνεργάσθηκε με το νοσοκομείο St Bartholomew και από το 1950 ήταν σύμβουλος ψυχοθεραπευτής στα νοσοκομεία  Bethlem Royal και Maudsley.

Ο  Foulkes χρησιμοποίησε για το σύστημά του τον όρο που πρώτος είχε χρησιμοποιήσει ο Burrow «Ομαδική Ανάλυση» και πιο ειδικά τον όρο Ομαδικο-αναλυτική ψυχοθεραπεία. Ο Burrow εγκατέλειψε τον όρο αυτό θεωρώντας την ψυχονεύρωση ως ένα βιολογικό αναπτυξιακό λάθος και χρησιμοποίησε τον όρο «φυλο-ανάλυση».

Ως ψυχαναλυτής, ο Foulkes εφάρμοσε την ψυχαναλυτική γνώση στην ψυχοθεραπεία, είχε ανοιχτούς ορίζοντες σε νέες ιδέες και στην κριτική από όπου κι αν προερχόταν και θεωρούσε ότι η ομαδική ψυχοθεραπεία εφαρμόζεται με ή χωρίς τον  αναλυτικό προσανατολισμό, παρότι ο ίδιος τον υποστήριζε.

Η μέθοδός του δεν είναι η ψυχανάλυση σε ομάδα, όπως συμβαίνει σε άλλες μεθόδους ομαδικής ψυχοθεραπείας που εφαρμόζονται από Φροϋδικούς ψυχαναλυτές, στην Αμερική, όπως ο  Alexander Wolf, ο Emmanuel Schwartz  και ο Samuel Slavson (Σ. Γιαννίτση, 1977)

Ο Foulkes, πρώτος έδωσε έμφαση στην ομαδική κατάσταση «all events and statements are considered in the context of this situation» (Foulkes, E. The Origins and Development of Group Analysis» p.7 in «Spheres of Group Analysis» edited by T.E. Lear (1984)  και Pines, 1983, The evolution of group analysis, p.273). Αντιμετώπισε την “ομάδα ως ένα όλον” επηρεασμένος από την ψυχολογία της Gestalt, ότι «το όλον είναι διαφορετικό από το άρθροισμα των μελών του». Καθώς και από τη “θεωρία του πεδίου” του Kurt Lewin, η οποία επηρεάσθηκε από τις φυσικές επιστήμες. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι «δεν είναι οι διαφορές ή οι ομοιότητες των μελών που δημιουργούν την ομάδα, αλλά οι δυναμικές των αλληλεπιδράσεων και η αλληλεξάρτηση των ατόμων που την αποτελούν». Ο Pines (1983) (The contribution of S.H. Foulkes to group psychotherapy, p.266, 1983), επιπλέον αναφέρει για τον Foulkes ότι οι απόψεις του συνάδουν με αυτές του Marx, ο οποίος τονίζει ότι «μόνο στις κοινότητες με τους άλλους μπορεί κάθε άτομο να έχει τα μέσα για να καλλιεργήσει τις ικανότητές του προς όλες τις κατευθύνσεις. Στην πραγματική κοινότητα τα άτομα αποκτούν την ελευθερία διαμέσου των σχέσεων». Επίσης, όπως λέει ο Μαρξ «Δεν είναι η συνείδηση του ανθρώπου που καθορίζει την ύπαρξή του αλλά αντίθετα είναι η κοινωνική του ύπαρξη που καθορίζει τη συνείδησή του».

Το πρώτο βιβλίο του ο Foulkes “Εισαγωγή στην Ομαδική Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία” το έγραψε κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, μετά το πείραμα του Northfield. Το πείραμα αυτό  διεξήχθη στα πλαίσια του νοσοκομείου του Tavistock σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος το οποίο διεξήγαγε  ο  ο Bion με τον Rickmann, το 1943, το οποίο  διεκόπη πρόωρα, κυρίαρχο μέλημα ήταν ότι η ομάδα αναλύει τις δυναμικές της στο εδώ και τώρα της διαδικασίας χωρίς να περιμένει εντολές από τον αρχηγό.

Στο δεύτερο μέρος, το οποίο διεξήγαγε ο Foulkes, βάσει και της εμπειρίας του πρώτου μέρους, βασική αρχή ήταν ότι το πλαίσιο αναφοράς θα έπρεπε να συμπεριλάβει όλο το νοσοκομείο και το προσωπικό και όχι μόνο τη συγκεκριμένη πτέρυγα που διεξαγόταν το πείραμα. Το νοσοκομείο αντιμετωπιζόταν ως μία συνολική οντότητα με αποτέλεσμα να καταστεί μία αυτοδιοικούμενη υπεύθυνη κοινότητα και η ατμόσφαιρα στο νοσοκομείο να αλλάξει, κάτι το οποίο ο De Mare (1983), το αποδίδει στην εφαρμογή των αρχών της ομαδικής ανάλυσης σε όλο το νοσοκομειακό πλαίσιο. Το νοσοκομείο σταδιακά είχε μετατραπεί σε μία θεραπευτική κοινότητα.

Σύμφωνα με τον Pines, με αυτή την εφαρμογή, τέθηκαν δύο βασικές αρχές από τον Foulkes. 1. Το νοσοκομείο πρέπει να λειτουργήσει ως μία θεραπευτική κοινότητα και η λειτουργία του και η οργάνωσή του θα πρέπει να προσαρμόζεται στις ανάγκες της θεραπείας των ασθενών και 2. Το νοσοκομείο μπορεί να “αρρωστήσει” και να χρειάζεται θεραπεία. Μετά το πείραμα αυτό ο Foulkes συνέχισε να αναπτύσσει τις θεωρίες του, όμως η αναγνώριση από την ομάδα του Tavistock ήταν μικρή και κατ’ άλλους αρνητική. Μια εξήγηση που δίνει ο Hinshelwood (1999) είναι ίσως ότι ο Foulkes ήταν συνδεδεμένος με την ομάδα της Anna Freud, ενώ τα πιο πολλά από τα μέλη της ομάδας του Tavistock ήταν Κλαϊνικοί.

Στο πρώτο του, λοιπόν βιβλίο που εκδόθηκε το 1948, ο Foulkes υποστηρίζει “τη βαθιά κοινωνική φύση του ανθρώπινου είδους, ότι το άτομο είναι μια αφαίρεση και ότι η πραγματικότητα και οι ασυνείδητες φαντασιώσεις είναι αδιαχώριστες”. Στηριζόμενος στον Κοινωνιολόγο Elias και στον ψυχαναλυτή Erikson υποστηρίζει ότι οι κοινωνικές πλευρές της ανθρώπινης συμπεριφοράς αποτελούν κεντρικό σημείο στην κατανόηση του ατόμου. Περιγράφει τους θεραπευτικούς παράγοντες που προκύπτουν από την ομάδα: την κοινωνικοποίηση, το φαινόμενο του καθρέφτη, φαινόμενα συμπύκνωσης και ανταλλαγή. Αργότερα πρόσθεσε άλλους δύο, την ομάδα ως ένα υποστηρικτικό χώρο και την επικοινωνία. Για τους θεραπευτικούς αυτούς παράγοντες θα ακούσετε αναλυτικά στις επόμενες εισηγήσεις.

Όλοι αυτοί οι παράγοντες, κλινικά αποτυπώνονται στην πρακτική του, με την έμφαση που έδωσε σε μία τριπλή έννοια: 1) την ενεργητική συμμετοχή των μελών στην ομάδα 2) την επικοινωνία 3) την παρατήρηση και αυτοπαρατήρηση  στο κοινωνικό πλαίσιο (in Lear, T.E. Spheres of group analysis. 1984. Foulkes, E. The origins and development of group analysis, p. 7).

Στο βιβλίο που έγραψε μαζί με τον James Anthony  «Ομαδική Ψυχοθεραπεία – Μια ψυχαναλυτική προσέγγιση» που εκδόθηκε το 1957 εισήγαγε την ιδέα των τεσσάρων επιπέδων επικοινωνίας στη θεραπευτική ομάδα «το τρέχον, το μεταβιβαστικό, το προβολικό και το αρχετυπικό». Επίσης, εισήγαγε τα δίκτυα των σχέσεων, τα οποία αργότερα ονόμασε «ομαδική μήτρα», καθώς και τις υπερπροσωπικές διεργασίες. Στα επόμενα δύο βιβλία του, «Θεραπευτική Ομαδική Ανάλυση», το 1964 και «Ομαδική Αναλυτική Ψυχοθεραπεία», το 1975 εισήγαγε την ιδέα της «ομαδικής μήτρας» ως τη θεμελιώδη μήτρα (the foundation matrix) σε αντίθεση με τη δυναμική μήτρα (dynamic matrix). Καθώς και τον όρο «plexus or complex» για να περιγράψει το δίκτυο μέσα στο οποίο περιπλέκεται κάθε άτομο, ανεξαρτήτως του αν αυτό είναι η οικογένεια ή το κοινωνικό δίκτυο των φίλων και των συναδέλφων.

Συνοπτικά, θα λέγαμε ότι οι θεωρητικές θέσεις του Foulkes, σύμφωνα με τον Pines (1978) είναι: 1. Η υπόσταση του ατόμου είναι κοινωνική και όχι ατομική.  2. Οποιαδήποτε νευρωτική θέση έχει βάση ατομική και είναι διασπαστική για την ομάδα. 3. Οποιοδήποτε νευρωτικό σύμπτωμα είναι μια διαστρεβλωμένη έκφραση των συνειδητών και ασυνείδητων συγκρούσεων του ατόμου. Μέσα από το σύμπτωμα το άτομο διακοινωνεί αυτές τις συγκρούσεις. 4. Η μελέτη του ατόμου μπορεί να γίνει μόνο μέσα στη φυσική του ομάδα, ιδίως μέσα στην οικογένεια και οι ψυχολογικές του διαταραχές λαμβάνουν χώρα μεταξύ των ανθρώπων και ποτέ δεν μπορούν να αποδοθούν εξ ολοκλήρου σε ένα άτομο.       5. Σε μια ομαδική αναλυτική κατάσταση, οποιαδήποτε διαστροφή ή πρόβλημα μπορεί να ανιχνευθεί μέσα από τα δίκτυα και τις αλληλεπιδράσεις του πάνω στις δυναμικές διεργασίες της ομάδας 6. Η ίδια θεραπευτική διαδικασία είναι παρόμοια με το να δουλεύει κανείς με σκοπό την επίτευξη ενός πιο απαρτιωμένου τρόπου επικοινωνίας. 7. Οι κύριοι σκοποί της θεραπείας είναι η ενδοσκόπηση και η ανάπτυξη της ικανότητας για προσαρμογή. 8. Ο βασικός νόμος της δυναμικής των ομάδων είναι ότι οι ασθενείς συλλογικά αποτελούν τον ίδιο κανόνα από τον οποίο ατομικά αποκλίνουν. 9. Ο κύριος σκοπός του συντονιστή, ανάμεσα σε πολλούς άλλους,  είναι η ενεργός συμμετοχή όλων των μελών της ομάδας.

Το ρεύμα της ομαδικής ανάλυσης αναπτύχθηκε πρώτα στην Αγγλία και μετέπειτα σε άλλες χώρες  με την ίδρυση της Εταιρείας Ομαδικής Ανάλυσης (GAS), το 1952 από τον Foulkes και τους συνεργάτες του, Elizabeth Marx, James Anthony, Patrick De Mare, W.H.R.Iliffe, M.L.J. Abercrombie, Norbert Elias. Ο Foulkes ήταν πρόεδρος μέχρι το 1970.  Το 1971, η Εταιρεία ίδρυσε το Ινστιτούτο της Ομαδικής Ανάλυσης (IGA), το οποίο είναι έκτοτε υπεύθυνο για την εκπαίδευση. Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες λαμβάνουν μέρος τόσο στη Βρεττανία όσο και σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες σε σύνδεση με το Ινστιτούτο του Λονδίνου.

Ορισμένοι από τους σημαντικούς μεταξύ των ομαδικών αναλυτών με μεγάλη επιρροή και θεωρητικό έργο, θεωρούνται:

Στην Αγγλία ο Pat De Mare είναι πρωτοπόρος των μεσαίων και μεγάλων ομάδων και μαζί με τον Lion Kreeger εφάρμοσε σ’  αυτές τις ομαδικο-αναλυτικές έννοιες του Foulkes. O R. Skynner εισήγαγε τις αρχές της ομαδικής ανάλυσης στην οικογενειακή θεραπεία. Ο Μ. Pines στενός συνεργάτης του Foulkes διετέλεσε πρόεδρος της Εταιρείας της Ομαδικής Ανάλυσης.  Και o Dennis Brown

Στην Ελβετία o R. Battegay  και ο P.-B. Schneider.

Στην Ιταλία ο F. Napolitani και ο F. Di Maria. Στη δεκαετία του 1960 ο F. Napolitani μαζί με τον L. Ancona οργάνωσε στη Ρώμη την πρώτη Θεραπευτική Κοινότητα, βάσει των Φουξιανών αρχών της ομαδικο-αναλυτικής πρακτικής. Και ο  Galli με τον D. Napolitani στο Μιλάνο πολλές θεραπευτικές κοινότητες και αναλυτικές ομάδες θεραπείας και εκπαίδευσης. Αν και στους D. Napolitani, o L. Ancona, F. Di Maria S. de Risio υπάρχουν σημαντικές αναφορές και στο Bion.

Στη Γερμανία ο K. Koening, o A. Heigl-Evers, o K. Husemann και o R. Schindler.

Στην Αυστρία o W. Schindler.

Στη Γαλλία οι θέσεις του Foulkes έγιναν δεκτές με αμφιθυμία, εξαιτίας και των απόψεων του Lacan, ο οποίος καυτηρίαζε τα αποτελέσματα της ομάδας ότι επαυξάνουν την αλλοτρίωση του υποκειμένου μέσα στις φαντασιακές του ταυτίσεις. Οι ψυχαναλυτές   και  ασχολήθηκαν θεωρητικά με τις ομάδες και ιδίως με τις ασυνείδητες ομαδικές διεργασίες. Ιδιαίτερα ο Kaes αναφέρεται στη έννοια του ομαδικού ψυχικού οργάνου. Η ομάδα υπάρχει ως μοναδική ψυχική πραγματικότητα και κατέχει ένα ομαδικό ψυχικό όργανο που τα ρυθμίζει όλα χάρι στους ασυνείδητους φαντασιωτικούς οργανωτές (εσωτερικές ομάδες που διευκολύνουν τη σχέση του ατόμου με το σύνολο). Η κατανόηση του ομαδικού ψυχικού οργάνου γίνεται μέσω της έννοιας της δι-υποκειμενικότητας, όχι απλά ως αντικειμεντρόπος σχέση, αλλλά ως ψυχική εργασία όπου ο άλλος, ως ο πλέον-του-ενός άλλος μπορεί να εσωτερικεύεται, υπογραμμίζοντας έτσι την ομαδική και κατ’ επέκταση την κοινωνική ψυχική συγκρότηση κάθε ατομικού υποκειμένου (Kaes, R. 2014. Γύρω από τη θεωρία της μεταβίβασης στην Ομάδα, ομιλία στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών).

Στην Αργεντινή ο E. Pichon-Riviere και ο J. Bleger, των οποίων η ιδιαίτερη συμβολή έγκειται στο ότι προσπάθησαν να επιτύχουν μια στέρεη συνάρθρωση του ατομικού ψυχικού χώρου με τον ψυχικό χώρο της ομάδας και των θεσμών. Και ιδιαίτερα ο Pichon-Riviere έθεσε στο επίκεντρο του έργου του την έννοια του δεσμού. Οι έρευνες της Αργεντινή Σχολής έγιναν γνωστές στην Ευρώπη από τους εξόριστους κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.

Στην Ελλάδα, επιστήμονες που είχαν εκπαιδευτεί στο εξωτερικό και επέστρεψαν άρχισαν σταδιακά να εφαρμόζουν την ομαδική ανάλυση.

Το Ινστιτούτο Ομαδικής Ανάλυσης “S.H.Foulkes” (ΙΟΑΦ) προήλθε μέσα από μακροχρόνιες (εικοσαετείς και πλέον) διαδικασίες δυναμικών ζυμώσεων πολλών ομάδων μελέτης που είτε αποτελούνταν από ομαδικούς αναλυτές που δεν ήταν ενεργοί στα πλαίσια κάποιου ΟΑ θεσμικού φορέα, είτε από  ομαδικούς αναλυτές που ήταν μέλη ΟΑ φορέων, αλλά επιθυμούσαν τη διαφοροποίηση και την περαιτέρω ανάπτυξη, είτε ακόμη από  ομαδικούς αναλυτές που δεν ήταν ενταγμένοι σε κάποιο θεσμικό φορέa και που ενδιαφέρονταν για έναν νέο ΟΑ θεσμικό φορέα που θα μπορούσε να τους εκφράζει.

Όλοι οι ανωτέρω συμφώνησαν στην οργάνωση ενός φορέα που θα εξασφαλίζει πλουραλισμό, δημοκρατική λειτουργία αλλά και σεβασμό και τήρηση μίας παράδοσης ΟΑ που θα σέβεται: (1) το παρελθόν της βάσει των αρχών του ιδρυτή της S.H. Foulkes, (2) τους παράπλευρους κλάδους της (ψυχανάλυση, κοινωνικές/βιολογικές/νευρο-επιστήμες και ψυχιατρική) και (3) τα κλινικά της πλαίσια.

Ίδρυσαν τον ΙΟΑΦ με κοινή επιδίωξη καινοτομίες χωρίς κλινικούς και θεωρητικούς εξτρεμισμούς και χωρίς μονόπλευρες τάσεις. Έτσι, στον ΙΟΑΦ:

(α) «Ακολουθούμε την ομάδα» λαμβάνοντας όμως υπ’ όψιν τους κινδύνους τόσο  της αντι-ομάδας (anti-group, Nitsun)  και των συγχωνευτικών ροπών μαζοποίησης (massification, Hopper), που εμπερικλείουν οι εν γένει τραυματικές ρίζες και πυρήνες των ομάδων, όσο και του κοινοτισμού και της εξιδανίκευσης της «ομαδικότητας».

(β) «θεωρούμε την ομάδα και τα μέλη της υπό την ψυχαναλυτική σκέψη»,  αποφεύγοντας όμως τους κινδύνους οι ψυχαναλυτικές αρχές να μας εμποδίσουν από το να διακρίνουμε  και να  βιώσουμε τα ομαδικά φαινόμενα και από το να συντονισθούμε με τις ομαδικές δυναμικές.

(γ) θεωρούμε την ομαδική θεραπεία ως κύρια θεραπευτική μέθοδο και όχι ως συμπληρωματική ή βοηθητική μέθοδο κατάλληλη μόνο για συγκεκριμένες ομάδες (χρόνιους ψυχωτικούς, πρόσφυγες, πάσχοντες από εθισμούς κ.α.).

(δ) αποφεύγουμε τους σκοπέλους της «κινηματικής θεραπευτικής που ιδεολογικοποιεί κάθε ψυχική δυσκολία ως απόρροια των δυσλειτουργιών του συστήματος», καθώς υπάρχει ο κίνδυνος αναγωγής σε παντοδύναμη αρχή αντιμετώπισης και σωτηρίας. Αν και λαμβάνουμε υπ’  όψιν την ιστορική (πολιτική και επιστημονική) σημασία της Αντιψυχιατρικής και άλλων θεωρήσεων (Laing, Foucault κλπ).

(ε) μελετούμε θέσεις που μπορεί να προσφέρουν στη σύγχρονη ΟΑ θεωρία και θεραπευτική (οικολογικές, φεμινιστικές, LGBT και μαρξιστικές θέσεις) χωρίς όμως να τις αναγορεύουμε σε μείζον κριτήριο γνησιότητας και αλήθειας.

(στ) συνυπολογίζουμε και μαθαίνουμε από τη σκέψη του Norbert Elias και της κοινωνιολογίας των σχηματισμών (figurational sociology) θεωρώντας όμως ότι το κοινωνικό ενδοβάλλεται αφού όμως έχει υποστεί ένα σύνθετο και περίπλοκο πλήθος μετασχηματισμών, αποφεύγοντας έτσι έναν απλουστευτικό αναγωγισμό.

(ζ) έχουμε ως κύριο μέλημα να αποφύγουμε την υποταγή της κλινικής σκέψης σε «ανώτερες θεωρίες» και προτάσσουμε την κλινική σκέψη ως το μέσον που παρατηρεί, ελέγχει, αναθεωρεί και μετασχηματίζει τις θεωρίες, σύμφωνα με τη βασική αρχή του Foulkes.

Συνεπώς το ΙΟΑΦ, διαπνεόμενο από τις αρχές του Foulkes, υποστηρίζει  την ανάλυση της ομάδας, από την ομάδα, μέσω της ομάδας, συμπεριλαμβανομένου και του ομαδικού αναλυτή, με σκοπό τη θεραπεία του ατόμου μέσα στην ομάδα και όχι την ικανοποίηση των πάσης φύσεως ‘θεωρητικών’, ‘πολιτικών’ και ‘φιλοσοφικών ανησυχιών’ των ομαδικών αναλυτών, αν και μπορεί να τις χρησιμοποιεί στο πεδίο των ζυμώσεων της κλινικής πρακτικής με τη θεωρητική σκέψη.

Συνθέτει στις θεωρητικές του αρχές, τις ΟΑ θεωρίες, τις ομαδικές δυναμικές, τα εξαιρετικά σύνθετα ομαδικά φαινόμενα και την ψυχαναλυτική θεώρηση. Και μέσω της θεσμικά κατοχυρωμένης, δημοκρατικής του λειτουργίας έχει ως κύριο μέλημά του τη διατήρηση της δημοκρατικής του οργάνωσης που είναι αυτή που εγγυάται τη συνέχιση των αντιλήψεων που διαπνέουν την ίδρυση, τη μορφή, τη δομή του και, κατά το μάλλον ή ήττον, την πρακτική των μελών του.

Η δομή και η λειτουργία του ΙΟΑΦ προσπαθεί να είναι συνεπής με όλες τις ανωτέρω θέσεις που εκπροσωπεί και εκφράζει.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Αντόρνο, Τ.,  Χορκχάιμερ, Μ. 1987.  Κοινωνιολογία. Εισαγωγικά Δοκίμια. Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών της Φρανκφούρτης. Εκδ. Κριτική
Γιαννίτση, Σ.Γ. 1997.  Ψυχοσωματική και Ομαδική Ψυχοθεραπεία. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα
Whiteley, J.S., Gordon, J.   1979. Group Approaches in psychiatry. Routledge & Kegan Paul. London, Boston and Henley
Foulkes, S.H. 1964. Therapeutic Group Analysis, Maresfield Reprints, London
Foulkes, E. Pines, M. 1990. Selected Parers of S.H. Foulkes. Psychoanalysis and Group Analysis. Karnac Books. London
Lear, T.E. (editor). 1984. Spheres of Group Analysis. Leinster Leader Ltd. Naas, Co. Kildare, Ireland
Roberts, J., Pines, M. 1992. Group Analytic Psychotherapy. International Journal of Group Psychotherapy. Vol. 42. No 4. The Guilford Press