Πολλαπλότητα (manyfold), Πολυμορφία, Ποικιλομορφία, Διαφορετικότητα [1]
Με τον τίτλο της σημερινής μου παρουσίασης αναφέρομαι σε μια ιδιαιτερότητα της ομαδικής ανάλυσης και ψυχοθεραπείας η οποία ενώ χαρακτηρίζεται από αυτή συγχρόνως επωφελείται από αυτήν και τη διεργασία της.
Η πολλαπλότητα και πολυμορφία αποτελεί έναν βασικό παράγοντα της ψυχικής ζωής του ατόμου, καθώς το άτομο δεν είναι μια αδιαίρετη μονάδα, δεν είναι ένα μεμονωμένο ον σε «ασφαλή οικία». Σύμφωνα με τον Φρόυντ, ο άνθρωπος είναι κάθε άλλο από αφεντικό στο ίδιο του το σπίτι, καθώς η συνειδητή μας εμπειρία συμπληρώνεται από και περιλαμβάνει πάντα την υποσυνείδητη και ασυνείδητη ζωή. Η αμφιβολία, αμφιθυμία και αμφισβήτηση χαρακτηρίζουν την ενδοψυχική ζωή του ατόμου. Το άτομο έχει να υπομείνει και να εντάξει σ’ αυτήν τις αντιφατικές του τάσεις και επιθυμίες που εμφανίζονται ταυτόχρονα και αδιαχώριστα. Οι σκέψεις μου εστιάζονται στην άποψη, πως το πολλαπλό πλαίσιο και η πολυφωνία της ομαδικής θεραπείας, αντιστοιχεί στην αμφισημία της ενδοψυχικής ζωής του ατόμου και συσχετίζεται με αυτήν.[2] Καθώς, σύμφωνα με τον S.H. Foulkes η ομάδα διαπερνά το άτομο και το καθορίζει έως την τελευταία του λεπτομέρεια και πτυχή.
I.Εισαγωγικές σκέψεις
Με την έννοια της ομαδικής μήτρας ο S.H. Foulkes πέτυχε μια ολιστική εικόνα της δυναμικής τόσο της ομάδας όσο και της εξέλιξης του ατόμου. Η μοναδικότητα του ατόμου ή του υποκειμένου αναπλάθεται μέσα από την διεργασία των διαπροσωπικών και διϋποκειμενικών σχέσεων που ξεκινάει από την πρώιμη παιδική ηλικία και διαρκεί όλη του την ζωή. Και αναφέρει Σ. 11 «Εδώ μας απασχολούν προβλήματα όπως προκύπτουν σε ένα διασυνδεδεμένο υφιστάμενο δίκτυο (interconnected existing network) στην ζωή. …το δίκτυο αλληλεπίδρασης τους (their interactional network) αφορά τον κεντρικό τομέα της ζωής τους». Η οικογένεια βέβαια είναι μεν το πρωτότυπο μιας τέτοιας ομάδας, όμως ο S.H Foulkes διευκρινίζει από την αρχή πως το δίκτυο ως ψυχολογικός όρος περιλαμβάνει άτομα, που δεν είναι με την συνηθισμένη έννοια του όρου μέλη μιας οικογένειας.
Συγκεκριμένα για τον όρο δίκτυο (plexus) ο S.H. Foulkes εξηγεί «Αυτό που εννοεί ο όρος είναι ότι καθώς εξελίσσεται η διαδικασία της θεραπείας ένας σχετικά μικρός αριθμός ατόμων, στους οποίους περιλαμβάνεται και η οικογένεια, ομαδοποιούνται δυναμικά γύρω από το κεντρικό άτομο, τον ασθενή, ιδίως σε σχέση με τις συγκρούσεις του που είναι σημαντικές για την διαταραχή για την οποία ήρθε να μας συμβουλευτεί.
«Το δίκτυο στο σύνολό του είναι πολλαπλό» («the network at large is manyfold»). Στον πολιτισμό μας υπάρχουν πάντα αρκετά τέτοια δίκτυα στα οποία ανήκει το κάθε άτομο. Πώς όμως αυτές οι ομάδες σχετίζονται μεταξύ τους και πώς το κάθε άτομο συσχετίζει την συμμετοχή του σε αυτές τις διαφορετικές ομάδες ή αντίστοιχα δεν τις συσχετίζει, είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό.» (S.H. Foulkes 1975, σ. 11).
Και πιο κάτω γράφει «Αυτό που συμβαίνει είναι ότι χτίζουμε, ξεκινάμε από αυτό που μπορεί να ονομαστεί κεντρικός ασθενής, στην συνέχεια ακολουθούμε την ψυχοδυναμική όπως την αντιλαμβανόμαστε σε μια ομάδα ανθρώπων γύρω του, οι οποίοι αποδεικνύεται πως έχουν ουσιαστική σχέση με τα βασικά συμπτώματα των συγκρούσεων του και με τα προβλήματά του.»
Πρόκειται για την κοινωνική φύση των νοητικών διεργασιών, όπως το θέτει ο S.H. Foulkes και όπως εκφράζεται, στην κοινή γλωσσική ρίζα των ελληνικών όρων συλλογικό και συλλογίζομαι. Ένα παράδειγμα για την ελληνική αντίληψη των ανθρωπίνων θεμάτων που εκφράζεται μέσω της ελληνικής γλώσσας από την αρχαιότητα έως σήμερα (επιτρέψτε μου εδώ να επισημάνω δύο εξαιρετικά βιβλία πάνω στο θέμα της ελληνικής γλώσσας, της Andrea Marcolongo «Η Υπέροχη Γλώσσα, 9 λόγοι για ν’ αγαπήσεις τα αρχαία ελληνικά» και της Chan Kang «Μάθημα Ελληνικών»). Η μοναδικότητα του ατόμου και η υποκειμενικότητα του υφίσταται ως αποτέλεσμα της διϋποκειμενικής αλληλεπίδρασης στο δίκτυο των αντικειμενοτρόπων σχέσεων του. Είναι θεμελιώδης πεποίθηση του S.H. Foulkes ότι «the group is a more fundamental unit than the individual» (Foulkes & Anthony 1957 Group Psychotherapy. The psycho-analytic approach, p. 234). Να διευκρινίσουμε πως κατά τον S.H. Foulkes ο όρος Nexus αναφέρεται στην εσωτερίκευση του πρωτόγονου οικογενειακού δικτύου ενώ ο όρος Plexuς εννoεí το επίκαιρο δίκτυο των σημαντικών αντικειμενοτρόπων σχέσεων (1975, p. 18,69), το άτομο είναι εκ φύσεως συλλογικό και συγχρόνως μοναδικό.
Για να συνεχίσουμε με την έννοια του δικτύου του S.H. Foulkes αναφέρομαι πάλι στο βιβλίο του Group Analytic Psychotherapy και στα λεγόμενά του «Ο όρος δίκτυο χρησιμοποιήθηκε για να εκφράσει το γεγονός ότι ο μεμονωμένος ασθενής μας είναι, στην ουσία, απλώς ένα σύμπτωμα μιας διαταραχής της ισορροπίας στο δίκτυο του οποίου αποτελεί μέρος. Προσωπικά χρησιμοποιώ σκόπιμα τον όρο δίκτυο σε αναλογία με τον δάσκαλο μου από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 στην Φρανκφούρτη που είναι ο νευροβιολόγος Kurt Goldstein. Αυτός υπήρξε πρωτοπόρος της άποψης ότι το νευρικό σύστημα μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητό στην θεωρία και την πράξη όχι ως ένα περίπλοκο άθροισμα μεμονωμένων νευρώνων, αλλά ότι αντιθέτως αντιδρά πάντα ως σύνολο. Και ονόμασε αυτό το δίκτυο και το μεμονωμένο νευροκύτταρο «κομβικό σημείο». Για τον λόγο αυτό, ονόμασα εγώ το συνολικό σύστημα των ατόμων που είναι ενωμένοι μέσω των αντιδράσεών τους ως δίκτυο και αντίστοιχα τα άτομα που το συνθέτουν ως κομβικό σημείο. (Εδώ ο S.H. Foulkes χρησιμοποιεί και το πλέγμα ως συναφή όρο για το δίκτυο και συμπληρώνει: «Μια τέτοια άποψη οδηγεί σε ένα νέο προσανατολισμό στην ψυχοπαθολογία και ψυχοθεραπεία» (σ. 12).
Η εσωτερίκευση των αρχικών σχέσεων εντός του οικογενειακού δικτύου θα επηρεάσει βασικούς παράγοντες όπως την θέση των αδελφών, τους ρόλους, τις αξίες και τις νοοτροπίες. «Με αυτήν την έννοια, κανένα από δυο παιδιά δεν έχει τους ίδιους γονείς, ούτε το ένα παιδί έχει τα ίδια αδέλφια με το άλλο παιδί».(1975, σ.24).
Σε μια ιστορική ανασκόπηση ο Rudolf Balmer, μας υπενθυμίζει πως ομάδα και άτομο ως έννοιες, όσο αυτονόητες και αν είναι για εμάς σήμερα, αποτελούν κατηγορίες του νεότερου δυτικού πολιτισμού του 18ου και 19ου αιώνα. Αναφέρεται δε, στον Γάλλο ομαδικό αναλυτή Ρενέ Καές (2006), ο οποίος επισημαίνει πως «όχι το άτομο αλλά η ομάδα και η κοινότητα ήταν η αδιαχώριστη μονάδα στην αντίληψη της εποχής εκείνης. Επίσης, ο Rudolf Balmer συμπληρώνει, πως «με σημερινούς όρους, θα λέγαμε ότι αυτός ο σχηματισμός ομάδων ήταν απαραίτητος, ως μεταβατικός χώρος για την ανάπτυξη του ατόμου». Και πως «Ήταν ο Φρόυντ που τον 20ο αιώνα αναγνώρισε την διπλή ύπαρξη του ατόμου, από την μια την ανεξάρτητη ύπαρξη και οντότητα του και από την άλλη την κοινωνική του σύνδεση και αλληλεπίδραση».
«Στην ψυχική ζωή του ατόμου, ο άλλος θεωρείται συνήθως ως πρότυπο, ως αντικείμενο, ως βοηθός και ως αντίπαλος, και η ψυχολογία του ατόμου είναι επομένως εξαρχής και κοινωνική ψυχολογία με αυτή την εκτεταμένη αλλά απόλυτα δικαιολογημένη έννοια» (Freud, 1921, 1974, s. 65, Η ψυχολογία των μαζών και η ανάλυση του Εγώ).
Η Ομαδική Ανάλυση πάλι στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα επεξεργάστηκε ακόμη πιο καθαρά την διπλή πτυχή αυτής της σχέσης. Η ομάδα γίνεται πια αντιληπτή ως μια συγκεκριμένη μονάδα, ως ένα σύστημα δεσμών μεταξύ των μελών της ομάδας. Το μεν άτομο δομείται ως υποκείμενο εντός της ομάδας και με την σειρά του επηρεάζει το σύστημα των σχέσεων στην ομάδα. Ομάδα και άτομο αναπτύσσουν μια διαλεκτική σχέση (2009 σ. 33/34).
Καθώς μιλάμε για την θεμελιώδη αλληλεπίδραση υποκειμένου / αντικειμένου αξίζει να εστιάσουμε στην έννοια του αντικειμένου. Σύμφωνα με τον M. Balint, το αντικείμενο, όπως υποδηλώνει ο λατινικός όρος, αντιτίθεται και αντιμάχεται το υποκείμενο.
Όπως μας διδάσκει η τραγωδία του Οιδίποδα, αυτό μπορεί να πυροδοτήσει επιθετικές, ακόμη και δολοφονικές ενορμήσεις και μίσος, που προβάλλονται στο αντικείμενο καθώς φαντασιώνεται ως δράστης και επιτιθέμενος. Όμως και στην ελληνική γλώσσα το αντικείμενο αντίκειται, αντιστέκεται (αντί/κείμαι= είμαι τοποθετημένος αντίκρυ τινός, κατέχω την ενάντια θέσιν, εναντιούμαι, σύμφωνα με το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσης, Σκαρλάτος Δ. του Βυζαντίου και «απέναντι ημών κείμενον και υποπίπτον εις την αίσθησιν», σύμφωνα με το Λεξικό Δημητράκου.
Ωστόσο, κατά τον Balint προβάλλεται συγχρόνως και μια επιθυμία στο αντικείμενο, δηλαδή να είναι ισχυρό και διεκδικητικό.
Οι αμυντικοί μηχανισμοί της αντιστροφής από παθητικό σε ενεργητικό και η διαμόρφωση του ιδανικού του εγώ μπαίνουν και εδώ στο παιχνίδι: η δική μας αδυναμία, ευαλωτότητα και ευθραυστότητα μετατρέπεται μέσω της προβολής στο αντίθετό της.
Τα μέλη μιας θεραπευτικής ομάδας έρχονται αντιμέτωπα με την πραγματικότητα των άλλων μελών. Καλούνται να μοιραστούν τον κοινό φυσικό, ψυχολογικό και νοητικό χώρο με τους άλλους (R. Kaës), και αυτό συνοδεύεται από ανάλογες ενοχλήσεις και παρεμβάσεις. Ο «κίνδυνος της δημοσιότητας» (H. Ahrend, Karl Jaspers) σημαίνει να αφήσει κανείς τον οικείο, ασφαλή ιδιωτικό χώρο και να εισέλθει στον δημόσιο χώρο, να τοποθετηθεί μιλώντας -ως μορφή δράσης- και να διεκδικήσει μια δική του θέση. Με τον τρόπο αυτό, το άτομο εκτίθεται στους άλλους ανθρώπους, στον αντίλογο τους, την κριτική τους ή ακόμη και στην απόρριψη τους. Οι άλλοι μπορούν να σε αμφισβητήσουν και να ανοίξουν το υποτιθέμενο οικείο, ασφαλές πεδίο της ιδιωτικής ζωής σε περιοχές που είναι ασυνείδητες, παράξενες και επομένως βιώνονται ως απειλητικές για το άτομο. Η αντιπαράθεση με τους άλλους και η αντανάκλαση από τους άλλους στην ομάδα δεν είναι πάντα κολακευτική και επιβεβαιωτική, είναι επίσης δυνητικά αρνητική και επιζήμια, γι’ αυτό και προκαλεί αναστάτωση και αρχικά φόβο.
Αν οι απλές, απροβλημάτιστες και γρήγορες λύσεις είναι μέρος της συντηρητικής ενστικτώδους φύσης του ανθρώπου, τότε η ποικιλομορφία και η ανοχή στην πολυφωνία είναι μάλλον μέρος του πολιτισμού, της «δεύτερης φύσης» μας, όπως την αποκαλεί και ο Safranski. Δεν έχουμε μονάχα στην ιστορία περιπτώσεις του ολοκληρωτισμού που καταπολεμούν την πολυφωνία και την διαφωνία της δημοκρατίας. Παρατηρούμε τα ίδια ενδοψυχικά και διαψυχικά φαινόμενα τόσο σε μεγάλες πολιτισμικές και κοινωνικές ομάδες όσο και σε μικρές ομάδες. Πιστεύω ότι, με τις θεραπευτικές μας ομάδες στον ψυχοθεραπευτικό χώρο, συμβάλλουμε σε μικρή κλίμακα και εμείς στη διαφύλαξη και ενίσχυση της δημοκρατίας, η οποία δημιουργήθηκε για να προστατεύσει το ίδιο της το θεμέλιο, την ανθρωπότητα, και μαζί με αυτήν και την αξιοπρέπεια κάθε ανθρώπου. Αυτός ο ανθρωπισμός πρέπει να υπερασπίζεται συνεχώς, όπως μας δίδαξαν οι τραγικοί ποιητές της δημοκρατικής Αθήνας.
Κατά τον Φρόιντ η μεγαλύτερη «βολή» (φροϋδικός όρος = insult) προς το υποκείμενο είναι η πραγματικότητα, ως αναλυτές ομάδων μπορούμε να προσθέσουμε πως η μεγαλύτερη προσβολή για το υποκείμενο είναι η πραγματικότητα των άλλων που είναι «μη εγώ» (Winnicott). Ανάλογα με την περίπτωση, ο άλλος μπορεί να αποτελεί απειλή για το ναρκισσιστικό εγώ, το οποίο συνειδητοποιεί την «ευαλωτότητα και την ευθραυστότητά του» (Waledenfels, 2017, σ. 20) μπροστά στον ξένο/άλλο. Η ετερότητα αμφισβητεί την αίσθηση του εαυτού μας, μας προκαλεί να σταθούμε έναντι του άλλου και να υπερασπιστούμε τη δική μας μοναδικότητα.
- Περαιτέρω θεωρητικές εκτιμήσεις
Η θεμελιώδης υπόθεση της ψυχανάλυσης για το ασυνείδητο και για μια ασυνείδητη ψυχική πραγματικότητα μεταφέρθηκε, όπως ανέφερα πιο πάνω ήδη από τον Freud, στον τομέα της ψυχολογίας των ομάδων και αργότερα από τον Bion και τον Foulkes στην ομαδική ανάλυση, ενώ στη συνέχεια αναπτύχθηκε περαιτέρω από τις διάφορες σχολές ομαδικής ανάλυσης, όπως από τη γαλλική με τους Pontalis, Anzieu και Kaës, τη γερμανική με τους Argelander, Dieter Sandner και τη βρετανική σχολή με πρωταγωνιστές τους μαθητές του S.H. Foulkes και τον Earl Hopper, για να αναφέρουμε μερικά μόνο παραδείγματα.
Στο έργο του «Πρόσβαση στις ασυνείδητες διεργασίες στην Ομαδική Αναλυτική Ομάδα», ο Foulkes (1974) τονίζει τη σημασία των ασυνείδητων διεργασιών και τις δυσκολίες πρόσβασης σε αυτές τις ασυνείδητες διεργασίες. Αυτές οι δυσκολίες οφείλονται στο γεγονός ότι, η ομαδική ανάλυση όπως και η ψυχανάλυση, δεν αποσκοπεί πρωτίστως στη μετάφραση του ασυνείδητου περιεχομένου σε συνειδητό περιεχόμενο, αλλά πολύ περισσότερο αποσκοπεί στη διερεύνησή του εντός της ομάδας ώστε να διευρυνθεί και να εμβαθύνει, από την μια στη διερεύνηση της ομαδικής διαδικασίας και από την άλλη στην αυτογνωσία κάθε μεμονωμένου μέλους.
«Μόνο αν φωτίσουμε αυτό που συμβαίνει και λέγεται, όχι προς πλήρη ικανοποίηση, θα συνεχίσουμε την αναζήτηση των κρυφών και διαστρεβλωμένων κινήτρων και θα διατηρήσουμε την αρχή της ψυχανάλυσης και της ερμηνείας» (S.H. Foulkes, 1974) (Ελεύθερη μετάφραση του πρωτοτύπου από την ομιλήτρια).
Μου φαίνεται ότι αυτή η αναφορά στην μη περατή, ατέλειωτη ανάλυση (όρος του Φρόυντ) ως μέθοδο είναι μια υπενθύμιση ότι η ψυχανάλυση εστιάζεται στην ασυνείδητη ζωή ως αντικείμενο της έρευνάς της. Στην ομαδική ανάλυση, η ασάφεια και η πολυστρωματική φύση των ασυνείδητων διεργασιών συσχετίζεται με την πολλαπλότητα και τη διαφορετικότητα στις ομάδες, η οποία με τη σειρά της συνδέεται με τη μήτρα των ομάδων. Η πολλαπλότητα με αυτή την έννοια περιλαμβάνει πάντα κάτι παραπάνω από τον αριθμό των ατόμων σε μια ομάδα. Ξεπερνά επίσης το διαφορετικό κοινωνικοπολιτισμικό υπόβαθρο των μελών της ομάδας και είναι κάτι περισσότερο από τις ποικίλες αντιδράσεις και θέσεις που εκδηλώνονται στη δυναμική μήτρα.
Η Heigel-Evers θεωρεί την πολλαπλότητα των ομάδων ως <το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ΟΑ σε σύγκριση με την ΨΑ> και μπορεί να γίνει κατανοητή ως εξής:
- το να είσαι ανάμεσα σε πολλούς
- το να είσαι μέλος μιας πολλαπλότητας
Με αυτή την ειδική έννοια της πολλαπλότητας, η ομάδα αναφέρεται από τον Hulse και ως «κοινότητα». Αυτό σημαίνει ότι αναφέρονται συναισθήματα, σκέψεις, αναμνήσεις και εμπειρίες που είναι κοινά για όλα τα μέλη.
Η ομάδα αποτελείται από άτομα που είναι αυτεξούσια. Οι ναρκισσιστικές ανάγκες του ατόμου μπορούν να ικανοποιηθούν αλλά και να απογοητευτούν όταν εκτεθούν στα αντικείμενα. Όλα τα μέλη μιας ομάδας μοιράζονται αυτή τη μοίρα, οπότε μοιράζονται μεταξύ τους, για παράδειγμα, το αίσθημα της αντιπαλότητας και του περιορισμού.
- το να μην είσαι κυρίαρχος
- το να έρχεσαι αντιμέτωπος με το σχετικό απρόβλεπτο των συνεπειών των δικών σου πράξεων.
Η Hanna Ahrend, ακολουθώντας τον K. Jaspers, περιγράφει αυτή την πτυχή της επικοινωνίας και της αλληλεπίδρασης μεταξύ των ατόμων ως το «το τόλμημα της δημοσιότητας». Η ίδια αναφέρει:
«Ξεκινάμε κάτι, περνάμε το νήμα μας σε έναν δίκτυο σχέσεων. Δεν ξέρουμε τι θα προκύψει από αυτό. Εξαρτιόμαστε από το να λέμε, <Κύριε συγχώρεσέ τους, γιατί δεν ξέρουν τι κάνουν>. Αυτό ισχύει για κάθε πράξη (η ομιλία είναι μια μορφή δράσης). Απλά πολύ συγκεκριμένα και πολύ πραγματικά, διότι δεν μπορούμε να ξέρουμε. Αυτό είναι ένα τόλμημα. Και τώρα θα έλεγα ότι αυτό το τόλμημα είναι δυνατό μόνο έχοντας εμπιστοσύνη στους ανθρώπους. Με άλλα λόγια, έχοντας μια δύσκολα προσδιοριζόμενη αλλά θεμελιώδη εμπιστοσύνη στο Ανθρώπινο όλων των ανθρώπων» (Hannah Arendt σε συνομιλία με τον Günter Gaus).
Αυτές οι σκέψεις μπορεί επίσης να σας φέρουν στο νου ασθενείς σας που, με τους φόβους και τους καταναγκασμούς τους, αγωνίζονται για τον απόλυτο έλεγχο του εαυτού τους και των αντικειμένων, εφόσον το σχετικά απρόβλεπτο των συνεπειών των πράξεών τους είναι αφόρητο γι’ αυτούς.
Για να φωτίσω μια περαιτέρω ποιότητα του ασυνείδητου στις ομάδες και τη δομική και λειτουργική αλληλεξάρτησή του με την πολλαπλότητα \ διαφορετικότητα στις ομάδες, αναφέρομαι στις έννοιες του R. Kaës «ενδοψυχικες ομάδες και ψυχική ομαδικότητα», η οποία μας υπενθυμίζει ότι ο Φρόυντ είχε ήδη υποθέσει ότι ο ψυχισμός της ομάδας είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των ψυχικών πραγματικοτήτων των μεμονωμένων μελών της ομάδας.
Όπως ο ατομικός ψυχισμός συγκροτείται και μεταβάλλεται μέσα από ορισμένες διαδικασίες, έτσι και ο σχηματισμός του ομαδικού ψυχισμού συνδέεται με ορισμένες διαδικασίες που οι ίδιες είναι ομαδικά δομημένες.
- Kaës: «Η ομάδα έχει τις δικές της δομές, οργανώσεις και ψυχολογικές διαδικασίες. Οι ομάδες δημιουργούν ειδικές για την ομάδα, ψυχολογικές οντότητες που δεν προκύπτουν χωρίς τη συνοχή της ομάδας». Ο R. Kaës εστιάζει την προσοχή του στις ειδικές για την ομάδα διαδικασίες, τη μεταβίβαση, τις αντιδράσεις μεταβίβασης, την αντιμεταβίβαση, οι οποίες δεν θα προέκυπταν ή δεν θα λάμβαναν χώρα με αυτόν τον τρόπο έξω από την ομάδα. Ο ψυχισμός της ομάδας (Freud) είναι παρών τόσο στην κάθετη (=ενδοψυχική) επικοινωνία, στις εσωτερικευμένες αντικειμενότροπες σχέσεις, όσο και στην οριζόντια (=διαψυχική) επικοινωνία στην ομάδα. Αυτή η υπόθεση ωθεί τον R. Kaës να μιλήσει για μια «ψυχική ομαδικότητα»: Ο καθένας μεταφέρει τις εσωτερικές του ομάδες στην ομάδα, οι οποίες στη συνέχεια συμμετέχουν εκεί «ως οργανωτές της διαδικασίας της σύνθεσης της ομάδας» (σ. 292).
Η έννοια αυτή βασίζεται στην ιδέα ότι η ψυχική ενέργεια προσπαθεί πάντα να δημιουργεί ενδο- και δια-υποκειμενικές συνδέσεις ακολουθώντας την φροϋδική άποψη, πως η λιβιδινική ενέργεια αναζητάει το αντικείμενο να συνδεθεί προκειμένου να δομηθεί το υποκείμενο.
Για να απεικονίσουμε τη μοναδικότητα της διαφορετικότητας και πολλαπλότητας στις ομάδες, είναι χρήσιμο να εξετάσουμε τα ασυνείδητα ενδοψυχικά και διαψυχικά κίνητρα και διαδικασίες που οδηγούν επίσης σε όνειρα στις ομάδες. Από ορισμένες απόψεις, η λειτουργία και η δομή της ποικιλομορφίας στις ομάδες είναι συγκρίσιμη με τα όνειρα, η μετάφραση των οποίων δεν περιορίζεται στην ερμηνεία των συμβόλων. Η εξερεύνηση και η αναγνώριση των κρυμμένων μοτίβων του ονείρου, που γίνονται μη αναγνωρίσιμα από τη συμπύκνωση, την παραμόρφωση και την υπερβολή, είναι η ίδια μια διαδικασία δια-υποκειμενικής επικοινωνίας. Και όπως ακριβώς το ίδιο το όνειρο και ο τρόπος με τον οποίο αυτό ονειρεύεται δεν θα είχε ονειρευτεί σε έναν διαφορετικό χωροχρονικό σχηματισμό, η ποικιλομορφία στην ομάδα υφίσταται μόνο με τον τρόπο που δημιουργείται / διαμορφώνεται από τα μέλη της ομάδας. Έτσι αυτός που ονειρεύεται, θα διηγούταν διαφορετικά το όνειρό του σε μια διαφορετική ομάδα με μια διαφορετική επικοινωνία. Και επειδή σε μια άλλη ομάδα θα σκεφτόταν διαφορετικά για το όνειρο, οι γνώσεις που θα αποκτήσει μέσω της συγκεκριμένης επικοινωνίας υφίστανται μόνο στον συγκεκριμένο σχηματισμό της ομάδας.
Σήμερα πια γνωρίζουμε, πως η διαδικασία αυτή της ταυτότητας η υποκειμενικότητα του ατόμου, όχι μόνο είναι διϋποκειμενική αλλά και διαγενεακή. Εμπειρίες, αξίες και τραύματα μεταβιβάζονται στις επόμενες γενιές, κάτι που παρατηρήθηκε πρώτα στα παιδιά και εγγόνια των επιζώντων του Ολοκαυτώματος και που πλέον στην Γερμανία παρατηρούμε και στα παιδιά και εγγόνια των Γερμανών προσφύγων, στο τέλος του 2ου παγκοσμίου πολέμου, από την σημερινή Πολωνία, Ουκρανία, Ρωσία και Τσεχία. Επίσης τον τελευταίο καιρό αντιλαμβανόμαστε και στην τρίτη γενιά των μεταναστών *Gastarbeiter, παρόμοιες διαγενεακές δυναμικες.
Και στην διαγενεακή μεταβίβαση όπως γνωρίζουμε για την μεταβίβαση εννοείται και εδώ μια ασυνείδητη και ως συνήθως ακούσια διαδικασία, η οποία πολύ συχνά διαπερνά την ψυχοσωματική μεμβράνη αθόρυβα. Οδηγεί σε άκαμπτα διαπροσωπικά, ψυχικά και σωματικά συμπτώματα που παραμένουν επίμονα και για μεγάλο χρονικό διάστημα στην θεραπεία, δεν υποχωρούν. Η ένταση και ο χαρακτηρισμός των συμπτωμάτων πολύ συχνά υποδεικνύουν ή επισημαίνουν την δυναμική της διαγενεακής μεταβίβασης.
Κλείνοντας, πιστεύω ότι στην ομαδική θεραπεία είναι σημαντικό και απαραίτητο να προσέξουμε και να διακρίνουμε την δυναμική της διαγενεακής μεταβίβασης ως θεματική του ατόμου και της ομάδας ως σύνολο. Και θα ήθελα να συζητήσουμε όμως κατά πόσο πιστεύετε πως η Ομαδική Ανάλυση και Ομαδική Ψυχοθεραπεία είναι ικανή να λύσει τον παθολογικό κόμπο με τα μέσα που διαθέτει, ώστε να μετασχηματιστεί το διαγενεακό τραύμα.
Ο S.H. Foulkes μιλάει για τον θεραπευτικό χώρο της ομάδας ως θάλαμο από/με καθρέφτες. Αποσυνδετικές καταστάσεις του (τυφλού) ατόμου, αναγνωρίζονται και εκφράζονται από τα άλλα μέλη της ομάδας ενώ το αποσπασμένο ψυχικό υλικό προβάλλεται ή αποθηκεύεται στους άλλους μέσω του μηχανισμού της ενδοβλητικής ταύτισης. Μέσω του καθρεφτίσματος, η ομάδα αναγκάζει το άτομο να αναγνωρίσει τα ποικίλα στοιχεία ως διαφορετικά μέρη του εαυτού του. Μπορεί να το βοηθήσει να τα αποδεχτεί και να τα ενσωματώσει ως δικά του και όχι πλέον ως ξένα. Αυτή η διαδικασία έχει επανορθωτική ποιότητα και λειτουργία.
[1] S.H. Foulkes, 1975, Group Αnalytic Psychotherapy, Σ. 11, σ. 32/66
[2] Η αμφιβολία, η αμφιθυμία και τα αντικρουόμενα συναισθήματα ανήκουν στην κάθετη διάσταση της ατομικής μήτρας ενώ η πολυφωνία και η διαφορετικότητα στην οριζόντια δυναμική μήτρα
Φωτεινή Τιλκερίδου